AMIRSADRMOO

مثالهایی از وزنهای پرکاربرد شعر کلاسیک (در مورد هر مثال باید خودتان شعر را تقطیع عروضی کنید و قوانین و اختیارات شاعری مربوط به آن را بررسی کنید تا کاملا مسلط شوید . در مورد وزنهای دوری وسط مصرع را با | نشان داده‏ام . )

فـَعـولـُن فـَعـولـُن فـَعـولـُن فَعَل (وزن حماسی شاهنامه ) :
7 - - 7 - - 7 - - 7 -
کنون گر به دریا چو ماهی شوی
و یا همچو شب در سیاهی شوی
کُ . نون . گر . ب ِ . دَر . یا . چُ .ما . هی . ش َ . وی
وَ . یا . هَم . چُ . شـَب . دَر. س ِ . یا . هی . ش َ . وی
ن در انتهای کنون طبق قاعده بند 8 حساب نمی‏شود.
به نحوه تقطیع سیاهی و چو و قاعده بند 7 هم دقت کنید .
مـَفاعیلـُن مـَفاعیلـُن | مـَفاعیلـُن مـَفاعیلـُن :
7 - - - 7 - - - 7 - - - 7 - - -
سحر با باد میگفتم حدیث آرزومندی
خطاب آمد که واثق شو به الطاف خداوندی
سَ . حَر. با. باد. می.گـُف. تـَم.ح َ. دی. ثِه . آ. ر ِ . زو . مَن .دی
خ .طا . با .مد .ک ِ . وا.ثِق. شو.ب ِ . اَل .طا . فِه . خ ُ.دا.وَن.دی
هجای کوتاه انتهای حدیث و الطاف بر اساس اختیار شاعری بلند حساب شده است . دلیل متصل شدن خطاب به آمد نیز اختیار شاعری است .
مـَفاعیلـُن‏مـَفاعیلـُن‏فـَعولُن (وزن دوبیتی و فرهادوشیرین نظامی):
7 - - - 7 - - - 7 - -
بگفتا جان‏فروشی از ادب نیست
بگفت از عشق‏بازان این عجب نیست
ب ِ. گـُف . تا . جان . ‏فُ . رو.شی. از. اَ . دَب .نیست
ب ِ .گـُف . تـَز .عِشق‏ . با . زان . این .عَ جَب .نیست
هجای کشیده نیست طبق قاعده بند 9 باید بلند حساب شود .
فاعـِلاتـُن فاعـِلاتـُن فاعـِلاتـُن فاعـِلـُن :
- 7 - - - 7 - - - 7 - - - 7 -
بر نیامد از تمنای لبت کامم هنوز
بر امید جام لعلت دردی‏آشامم هنوز
بَر. ن َ . یا . مَد . اَز . ت َ . مـَن .نا . یـِه . لَ .بَت .کا.مَم .هَ . نوز
بَر. اُ . می . دِه . جا . م ِ . لَع . لَت . دُر . دِ .‏ آ . شا . مَم . هَ . نوز
فاعـِلاتـُن فاعـِلاتـُن فاعـِلـُن (وزن مثنوی مولوی ونیز برخی ترانه‏های محلی ) :
- 7 - - - 7 - - - 7 -
بشنو از نی چون حکایت می‏کند
وز جداییها شکایت می‏کند
بـِش . نُ . اَز . نـِی . چون . ح ِ . کا . یَت . می‏ . ک ُ . نـَد
وَز .ج ُ . دا . یی . ها . ش ِ . کا . یَت . می‏ . ک ُ . نـَد
مـُستـَفعـِلـُن مـُستـَفعـِلـُن | مـُستـَفعـِلـُن مـُستـَفعـِلـُن :
- - 7 - - - 7 - - - 7 - - - 7 -
هفت آسمان را بر درم وز هفت دریا بگذرم
چون دلبرانه بنگری در جان سرگردان من
هـَف . تا. س ِ . مان. را . بـَر . دَ . رَم . وَز. هَفت .دَر.یا .بُگ. ذَ. رَم
چون . دِل. بَ . را . نِه . بـِن.گـَ . ری .دَر .جا. ن ِ.سَر. گر.دا .نِ.مَن
نه در انتهای دلبرانه هجای کوتاه است ( چون هاء غیرملفوظ است ) اما بنا بر اختیار شاعری بلند حساب شده است .
فـَعـَلاتـُن فـَعـَلاتـُن | فـَعـَلاتـُن فـَعـَلاتـُن
( عشق درویشان خانقاه همسایه ما البته همراه با دف !) :
7 7 - - 7 7 - - 7 7 - - 7 7 - -
اگرم در نگشایی ز ره بام درآیم
که زهی جان لطیفی که تماشای تو دارد
همه امروز چنانیم که سر از پای ندانیم
همه تا حلق در آبیم و در این حلقه نشست او
هَ . م ِ . اِم . روز . چُ . نا . نیم . کِ . سَ . رَز .پای .نـَ .دا . نیم
ه َ . م ِ . تا . حَلق . دَ . را . بی . مُ . دَ . رین. حَل. ق ِ. ن ِ.شـَس .تو
هجای نیم در آخر چنانیم هجای کشیده است اما چون در انتهای نیم‏مصرع وزن دوری است بلند محسوب شده است در حالی‏که در مورد هجای بیم آخر درآبیم حرف م به نیم مصرع بعد ملحق شده است .
فـَعـَلاتـُن فـَعـَلاتـُن فـَعـَلاتـُن فـَعـَلـُن ( از اوزان پرکاربرد):
شکل اصلی: 7 7 - - 7 7 - - 7 7 - - 7 7 -
شکلهای دیگر با اختیارات شاعری :
7 7 - - 7 7 - - 7 7 - - - -
- 7 - - 7 7 - - 7 7 - - 7 7 -
- 7 - - 7 7 - - 7 7 - - - -
نفس باد صبا مشک‏فشان خواهد شد
عالم پیر دگرباره جوان خواهد شد
گر ز مسجد به خرابات شدم خرده مگیر
مجلس وعظ دراز است و زمان خواهد شد
اولا به جز مصرع اول این مثال سه مصرع بعدی طبق اختیارات شاعری با فاعلاتن به جای فعلاتن آغاز شده‏اند .
دوما هجای هد آخر خواهد یک هجای بلند است و بنا بر اختیارات شاعری به جای دو هجای کوتاه آمده است .
مـُفتـَعـَلـُن‏مـُفتـَعـَلـُن‏ | مـُفتـَعـَلـُن‏مـُفتـَعـَلـُن‏
- 7 7 - - 7 7 - - 7 7 - - 7 7 -
(مـُفتـَعـَلـُن وزنهای شاد ایجاد می‏کند):
یار مرا غار مرا عشق جگرخوار مرا
یار تویی غار تویی خواجه نگه دار مرا
چون مـُفتـَعـَلـُن‏ = مـَفاعـِلـُن پس وزن قبل معادل وزن زیر است:
مـُفتـَعـَلـُن‏ مـَفاعـِلـُن | مـُفتـَعـَلـُن مـَفاعـِلـُن
- 7 7 - 7 - 7 - - 7 7 - 7 - 7 -
آب زنید راه را این که نگار می‏رسد
مژده دهید باغ را بوی بهار می‏رسد
مـُفتـَعـَلـُن‏مـُفتـَعـَلـُن‏فاعِـلـُن:
- 7 7 - - 7 7 - - 7 -
از اوزان بسیار شاد:
ای همه هستی ز تو پیدا شده
خاک ضعیف از تو توانا شده
هجای ه آخر این دو مصرع کوتاه است ولی طبق قاعده بند 9 باید بلند محسوب شود .
مـُفتـَعـَلـُن فاعِـلـُن | مـُفتـَعـَلـُن فاعِـلـُن:
- 7 7 - - 7 - - 7 7 - - 7 -
شاهد عهد شباب آمده بودش به خواب
باز به پیرانه سر عاشق و دیوانه شد
مـُستـَفـعـِلُ مـُستـَفـعـِلُ مـُستـَفـعـِلُ فـَعلـُن:
- - 7 7 - - 7 7 - - 7 7 - -
در زد کسی از سمت خیابان تو نبودی
برخاستم از خواب هراسان تو نبودی
مـُستـَفـعـِلُ‏مـُستـَفـعـِلُ‏مـُستـَفـعـِلُ‏فـَع (لا حول ولا قوه الا بالله):
شکل اصلی: - - 7 7 - - 7 7 - - 7 7 -
شکلهای دیگر با تبدیل هر یک از جفت هجاهای کوتاه کنارهم به یک هجای بلند به دست می‏آید و نیز با خواندن وزن به صورت فـَع مـُفتـَعـَلـُن‏ مـُفتـَعـَلـُن‏ مـُفتـَعـَلـُن‏ و آوردن مـَفاعـِلـُن به جای مـُفتـَعـَلـُن‏ دوم : - - 7 7 - 7 - 7 - - 7 7 -
زاهد بودم ترانه‏گویم کردی
عابد بودم پیاله‏جویم کردی
سجاده‏نشین باوقاری بودم
بازیچه‏ی کودکان کویم کردی
هر روز دلم در غم تو زارتراست
وز من دل بی‏رحم تو بیزارتر است
بگذاشتیم غم تو نگذاشت مرا
حقا که غمت از تو وفادارتر است
مـُستـَفـعـِلُ فاعِلات ُ فـَعـلُن ( از وزنهای پرکاربرد ):
یا به عبارت دیگر : مـُستـَفـعـِلُ فاعِلـُن فَـعـولُن
- - 7 7 - 7 - 7 - -
دیدید که وزن رباعی با اختیارات شاعری به صورت زیر در‏می‏آید ( - - 7 7 -7 - 7 - - 7 7 - ) اگر 3 هجای آخر آن را برداریم به وزن مـُستـَفـعـِلُ فاعِلات ُ فـَعـلُن ( وزن لیلی و مجنون نظامی یا ترجیع‏بند معروف سعدی ) می‏رسیم :
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله کار خویش گیرم
مَفاعیلُ مَفاعیلُ مَفاعیلُ مَفاعیل
7 - - 7 7 - - 7 7 - - 7 - -
بیایید بیایید بر این یار بگردیم
بر این نقطه‏ی اقبال چو پرگار بگردیم
بیایید که امروز به اقبال و به پیروز
چو عشاق نو آموز بر این یار بگردیم
بمیرید بمیرید در این عشق بمیرید
در این عشق چو مردید همه روح پذیرید
مـَفاعـِلـُن فـَعـَلاتـُن | مـَفاعـِلـُن فـَعـَلاتـُن :
7 - 7 - 7 7 - - 7 - 7 - 7 7 - -
بر آتش تو نشستیم و دود شوق برآمد
تو ساعتی ننشستی که آتشی بنشانی
مـَفاعـِلـُن فـَعـَلاتـُن مـَفاعـِلـُن فـَعـَلـُن ( از وزنهای پرکاربرد):
7 - 7 - 7 7 - - 7 - 7 - 7 7 -
دعای گوشه‏نشینان بلا بگرداند
چرا به گوشه‏ی چشمی به ما نمی‏نگری؟
فـَعـَلاتـُن مـَفاعـِلـُن فـَعـَلـُن ( از وزنهای پرکاربرد ):
این وزن با حذف مـَفاعـِلـُن از اول وزن قبلی به دست می‏آید.
شکل اصلی : 7 7 - - 7 - 7 - 7 7 -
شکل دیگر : 7 7 - - 7 - 7 - - -
حال خونین دلان که گوید باز
وز فلک خون جم که جوید باز
مـُستـَفعـِلـُن مفاعـِل ُ مـُستـَفعـِلـُن فَـعَـل ( از وزنهای پرکاربرد):
- - 7 - 7 - 7 7 - - 7 - 7 -
حاشا که من به موسم گل ترک ِ مـِی کنم
من لاف عقل می‏زنم این کار کی کنم
تعدادی از وزنهای بالا دوری بود و حالا چند وزن دوری دیگر را بررسی می‏کنیم :
فَعَلاتُ فاعِلاتُن | فَعَلاتُ فاعِلاتُن
7 7 - 7 - 7 - - 7 7 - 7 - 7 - -
همه عمر بر ندارم سر از این خمار مستی
که هنوز من نبودم که تو در دلم نشستی
مَفعول ُ فاعِلاتـُن | مَفعول ُ فاعِلاتـُن :
- - 7 - 7 - - - - 7 - 7 - -
نام وزنها سلیقه‏ای است مثلا می‏توانید نام این وزن را مستفعلن فعولن هم بگذارید !
دل می‏رود ز دستم صاحبدلان خدا را
دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارا
مَفعولُ مَفاعیلُن | مَفعولُ مَفاعیلُن :
ساقی چمن و گل را بی‏روی تو رنگی نیست
شمشاد خرامان کن تا باغ بیارایی
فاعِلُن مَفاعیلُن | فاعِلُن مَفاعیلُن :
- 7 - 7 - - - - 7 - 7 - - -
آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی
جان و دل فدا کردم از برای آزادی
زاهدی به میخانه سُرخ‏رو ز ِ مِی دیدم
گفتمش مبارک باد بر تو این مسلمانی
ازحافظ فقط یک غزل در این وزن یادم هست:
یوسف عزیزم رفت ای برادران رحمی
کز غمش عجب بینم حال پیر کنعانی
فَعلُن فَعولُن | فَعلُن فَعولُن :
- - 7 - - - - 7 - -
یارب امان ده تا باز بیند
چشم محبان روی حبیبان
فاعِلاتُ فاعِلُن | فاعِلاتُ فاعِلُن
مثل شعر ناگهان مثل گریه بی‏امان
مثل لحظه‏های وحی اجتناب‏ناپذیر
@mirsadrmo